Art. 446 § 4 k.c. jest przepisem, który w 2008 roku przywrócił do polskiego systemu prawa cywilnego w sposób wyraźny możliwość zasądzenia odpowiedniego zadośćuczynienia pieniężnego za krzywdę doznaną wskutek śmierci osoby bliskiej. Przed wejściem w życie rzeczonego przepisu sądy stosowały regulację dotyczącą naruszenia dóbr osobistych (art. 448 k.c. w związku z art. 24 § 1 k.c.), ażeby usunąć istniejącą lukę prawną. Obecnie na szczęcie nie ma takiej potrzeby, zaś podstawa prawna jest jasna. Oczywiście do zdarzeń mających miejsce sprzed wspomnianej nowelizacji wprowadzającej art. 446 § 4 k.c. nadal należy stosować przepisy dotyczące naruszenia dóbr osobistych.
Dokonując wykładni normy prawnej zawartej w art. 446 § 4 k.c. należy rozpocząć od zdefiniowania pojęcia „najbliższego członka rodziny”. Pozwoli to bowiem na określnie, komu przedmiotowe zadośćuczynienie będzie w ogóle przysługiwało.
W pierwszym rzędzie wypada wskazać, iż ustawodawca nie przewidział definicji legalnej wyżej wskazanego pojęcia. Stąd też jego rozumienie musiało zostać wypracowane przez doktrynę prawa oraz orzecznictwo. Pomocne będzie sięgnięcie do judykatów odnoszących się do art. 446 § 3 k.c. przewidującego odszkodowania za znaczne pogorszenie się sytuacji życiowej wskutek śmierci członka najbliższej rodziny. W tym bowiem przepisie ustawodawca wyznaczył ten sam krąg osób legitymowanych, co w przypadku zadośćuczynienia. Decydujące znaczenie w tej materii mają zatem faktyczne stosunki rodzinne panujące pomiędzy osobą zmarłą a osobą uprawnioną do zadośćuczynienia (por.: wyrok Sądu Najwyższego z 5 dnia sierpnia 1970 roku, II CR 313/70, LexisNexis nr 300929).
Z brzmienia przepisu wynika, iż przedmiotowe zadośćuczynienie będzie zatem przysługiwało osobom, które spełnią dwie przesłanki: będą należeć do rodziny zmarłego oraz wykażą istnienie faktycznej więzi rodzinnej (bliskich relacji) pomiędzy tą osobą a zmarłym. Powyższe może prowadzić do konstatacji, iż roszczenie to nie będzie przysługiwała osobom pozostającym ze zmarłym w związku nieformalnym (np. konkubentom). Odmienne stanowisko zajął Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 13 kwietnia 2005 roku (IV CK 648/2004, LexisNexis nr 376773). W wyroku tym zanegowano przesłankę pokrewieństwa jako warunek sine qua non przynależności do kręgu członków najbliższej rodziny w kontekście roszczenia dochodzonego na podstawie art. 446 § 3 k.c.
Ocena, kto należy do kręgu osób uprawnionych, należeć będzie zawsze do sądu orzekającego, który w pierwszej kolejności winien ocenić relacje (ich bliskość) panujące pomiędzy osobą dochodzącą roszczenia, a zmarłym. Przykładowo za najbliższego członka rodziny można uznać w konkretnej sytuacji nie tylko dzieci, rodzeństwo czy rodziców, ale także dziadków, wnuki, macochę, ojczyma, ciotkę czy wujka. Wszystko zależy od konkretnego przypadku. Istotne będzie na przykład to, czy zmarły prowadził z osobą domagającą się zadośćuczynienia gospodarstwo domowe lub czy taka osoba pozostawała pod pieczą zmarłego.
Warto również zwrócić uwagę na bardzo istotny wyrok Sądu Najwyższego zapadły w dniu 9 marca 2012 roku w sprawie I CSK 282/2011 (LexisNexis nr 3931110). Uznano w nim, iż nienarodzone dziecko, które w chwili zdarzenia byłoby zdolne do życia poza organizmem matki, a które urodziło się martwe, może być uznane za zmarłego w rozumieniu art. 446 § 4 kodeksu cywilnego. Oznacza to, iż w razie śmierci w wyniku czynu niedozwolonego dziecka poczętego, lecz nienarodzonego, rodzice tegoż dziecka mogą skutecznie domagać się zapłaty na ich rzecz odpowiedniego zadośćuczynienia.
Oczywistym jest natomiast, że możliwość zasądzenia zadośćuczynienia na podstawie art. 446 § 4 k.c. powstanie w sytuacji, w której do śmierci naszego najbliższego członka rodziny dojdzie w wyniku uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia, który były spowodowane czynem niedozwolonym. Tego rodzaju wniosek płynie rzecz jasna z dokonanej wykładni systemowej. W celu ustalenia podmiotu odpowiedzialnego, terminu przedawniania czy też terminu wymagalności roszczenia zastosowanie znajdą przepisy ogólne o czynach niedozwolonych czy też przepisy szczególne normujące przykładowo materię działalności ubezpieczeniowej.
Art. 446 § 4 k.c. wskazuje na to, iż zasądzone zadośćuczynienie ma być odpowiednie. Podobnie zatem, jak w art. 445 k.c., ustawodawca pozostawia w tym względzie znaczną swobodę składowi orzekającemu, który to musi na podstawie wszelkich okoliczności sprawy ocenić rozmiar krzywdy (mającej charakter niewymierny) i na tej podstawie zasądzić wymierną kwotę pieniężną. Przede wszystkim należy zaznaczyć, iż zadośćuczynienie określone w art. 446 § 4 k.c. jest roszczeniem odmiennym rodzajowo od odszkodowania określonego w 446 § 3 k.c. Roszczenie odszkodowawcze przysługuje w razie znacznego pogorszenia się sytuacji życiowej najbliższego członka rodziny. Zadośćuczynienie przyznawane jest natomiast w celu złagodzenia cierpień (krzywdy), jakie wywołała śmierć danej osoby.
Do czynników, które sąd winien wziąć pod uwagę przy zasądzaniu zadośćuczynienia na podstawie art. 446 § 4 k.c. należą między innymi:
